Automatisme op het Prins Clausplein

Iedereen doet dingen op de automatische piloot: zonder nadenken stop je voor een rood licht, vul je je adresgegevens in voor een enquête of roer je met een lepeltje door je kopje koffie. Zonder dat je erbij nadenkt klopt je hart, werken je darmen en knipper je met je ogen tegen uitdroging van het netvlies.

Het onbewuste zorgt dat dit gebeurt en daarvoor kunnen we dankbaar zijn: als je bij ieder van deze acties je bewustzijn zou gebruiken, zou je nergens anders meer tijd voor hebben (‘Ik voel dat mijn ogen droog zijn. Ik ga nu mijn linker- en rechterooglid naar beneden doen om te zorgen dat het oogvocht zich beter verspreidt. Daarna trek ik mijn oogleden weer op en voel of de oogbollen dan beter voelen.’)

In de wetenschap werd dit vanaf de 19e eeuw het ‘psychologisch automatisme’ genoemd: je verricht allerlei handelingen die noodzakelijk zijn, zonder je ervan bewust te zijn. De discussie die de onderzoekers in die tijd hadden was: is dit automatisme hetzelfde automatisme zoals bij robots, zonder enig bewustzijn of ego? Of zit er ergens toch nog wat aansturend bewustzijn/ego? Tegenwoordig noemen we dat aansturende-bewustzijn-waar-je-niet-bij-stil-staat het onbewuste.

Een bekende psycholoog uit die tijd, Pierre Janet, onderscheidde daarbij nog een tweede vorm: het onbewuste mét een ego, dat zijn eigen gang gaat en een eigen persoonlijkheid op zich vormt. Binnen de persoon die je bent. Je hebt dan als het ware een ‘hoofdpersoonlijkheid’, en een ‘bij-persoonlijkheid’. Net zoals je een hoofdpersoon en een bij-persoon hebt in een Netflix-serie. Met dit verschil dat de bij-persoon zich aan geen enkel script houdt, maar zijn eigen gang gaat en opduikt zo het hem uitkomt. In moderne termen heet dat: je komt in een psychotische toestand terecht. Soms is die bijpersoon zo sterk, dat de hoofdpersoon erdoor verdrongen wordt. Soms meldt hij zich maar af en toe.

Ik reed een keer bij het Prins Clausplein in Den Haag. Voor mij remde een auto en ik zag in een flits van een seconde dat ik niet genoeg ruimte had om te stoppen: dit werd een botsing. Tot mijn verbazing namen mijn handen de controle over: ze gooiden, zonder mij te raadplegen, het stuur om en reden mijn auto de berm in. Geen botsing, wel schrik. Een van mijn bijpersonen had ingegrepen. En mijn hoofdpersoon keek er met verbazing (en dankbaarheid) naar.

Doe jij ook wel eens iets zonder erbij na te denken? Waarover je je achteraf verbaast? In de analytische therapie die ik verzorg, onderzoeken we wat er in je onbewuste speelt. Zodat dat je niet overvalt. Geïnteresseerd? Mail me op paul@lensink.org.